Czy umorzenie udziałów bez wynagrodzenia to transakcja kontrolowana?

Ustawowa definicja transakcji kontrolowanej ma charakter nieostry. Zgodnie z art. 11a ust. 1 pkt 6 ustawy o CIT transakcja kontrolowana to identyfikowane na podstawie rzeczywistych zachowań stron działania o charakterze gospodarczym, w tym przypisywanie dochodów do zagranicznego zakładu, których warunki zostały ustalone lub narzucone w wyniku powiązań. 

Pewne wskazówki dotyczące wykładni pojęcia transakcji kontrolowanej można znaleźć w interpretacji ogólnej Ministra Finansów Nr DCT1.8203.4.2020 z dnia 29 grudnia 2021 r. Zgodnie z jej treścią, aby podejmowane działania stanowiły transakcję kontrolowaną, konieczne jest łączne spełnienie następujących przesłanek:

• występowanie działań o charakterze gospodarczym, 
• identyfikowanie działań na podstawie rzeczywistych zachowań stron, 
• ustalenie lub narzucenie warunków w wyniku powiązań. 

W interpretacji ogólnej doprecyzowano znaczenie ww. przesłanek i wprost wskazano przykłady transakcji, które ich nie spełniają, jak np. wypłata dywidendy czy wnoszenie przez wspólników do spółki dopłat uregulowanych w art. 177–179 KSH. Zdarzenia te nie charakteryzują się odpłatnością (wypłacająca dywidendę Spółka czy wnoszący dopłatę wspólnik nie uzyskują świadczeń wzajemnych od podmiotów, na rzecz których dokonują przysporzeń), a w konsekwencji nie mają charakteru gospodarczego i nie stanowią transakcji kontrolowanych. W obrocie prawnym nie brakuje jednak wyroków i interpretacji, które skłaniają się ku szerokiej wykładni pojęcia transakcji kontrolowanej. 

W tym kontekście na uwagę zasługują ostatnie wyroki NSA z 6 marca 2025 r. (sygn. akt II FSK 772/22) oraz z 19 marca 2025 r. (sygn. akt II FSK 791/22), w których prezentowany jest pogląd, że dobrowolne umorzenie udziałów bez wynagrodzenia należy uznać za transakcję kontrolowaną. Taki sam wniosek płynie również z wcześniejszych orzeczeń NSA (m.in. z wyroków z dnia 28 listopada 2023 r. sygn. akt II FSK 255/21 i II FSK 256/21). 

W obu rozpatrywanych sprawach sąd pierwszej instancji uznał, że w przypadku umorzenia udziałów bez wynagrodzenia nie występuje ustalenie lub narzucenie warunków w wyniku powiązań, skoro czynność ta musi mieć oparcie we wcześniejszej umowie spółki, a przepisy kodeksu spółek handlowych (dalej: KSH) umożliwiają umorzenie bez wynagrodzenia, jeśli zainteresowany wspólnik wyrazi na to zgodę.

Nie zgodził się z tym NSA, w którego ocenie powiązania występujące między spółką a udziałowcem mogą mieć wpływ na warunki dobrowolnego umorzenia udziałów, do którego dochodzi zarówno na skutek czynności prawnych, jak i czynności faktycznych. W przypadku dobrowolnego umorzenia udziałów, inaczej niż w przypadku umorzenia przymusowego, spółka występuje jako strona umowy cywilnoprawnej, a jej relacja z udziałowcem ma charakter obligacyjny. Zgodnie bowiem z przepisami KSH to zgromadzenie wspólników dokonuje ustalenia warunków dobrowolnego umorzenia udziałów przy samodzielnej decyzji wspólnika o braku odpłatności za umarzane udziały. W związku z tym, zdaniem NSA, do dobrowolnego umorzenia udziałów dochodzi na skutek działań spółki, których warunki zostały ustalone lub narzucone w wyniku powiązań. 

W obu wyrokach NSA wypowiedział się także na temat przesłanki gospodarczego charakteru działań. Zauważył przy tym, że rozumienie tego warunku w kontekście pojęcia transakcji kontrolowanej powinno być szerokie, ponieważ intencją ustawodawcy było objęcie definicją transakcji kontrolowanej zdarzeń, które mogą nie być uznawane za transakcje w potocznym rozumieniu tego słowa. Wśród takich transakcji można wymienić m.in. restrukturyzacje, umowy spółki osobowej, umowy o podziale kosztów (CCA), umowy o współpracy oraz umowy o zarządzanie płynnością. 

W wyroku z dnia 19 marca 2025 r. NSA wskazał ponadto, że samo pojęcie „transakcja” obejmuje wszelkiego rodzaju czynności prawne powodujące przeniesienie własności dóbr, które mają wpływ na dochód (stratę) podatnika w rozumieniu ustaw o podatkach dochodowych. Intencją ustawodawcy było bowiem wprowadzenie regulacji mających na celu zastosowanie cen transferowych do wszelkiego rodzaju umów zawieranych pomiędzy podmiotami powiązanymi, jeżeli umowy te mogą mieć wpływ na zobowiązania podatkowe tych podmiotów. Nie należy zatem zakresu pojęcia transakcji ograniczać do umów i innych operacji, których przedmiotem jest kupno lub sprzedaż towarów i usług, ponieważ przedmiotem obrotu gospodarczego mogą być również prawa mające wartość ekonomiczną. 

Mając to na uwadze, w ocenie NSA należy uznać, że ponieważ udziały w spółce stanowią prawa majątkowe, z którymi wiążą się uprawnienia korporacyjne i majątkowe, transakcja, której przedmiotem są udziały, posiada charakter gospodarczy. Nie jest w tym kontekście istotna okoliczność, że umorzenie udziałów następuje bez wypłaty wynagrodzenia. Nieodpłatność takiego umorzenia wynika bowiem z decyzji wspólnika oraz zgromadzenia wspólników, a nie z samej konstrukcji instytucji umorzenia udziałów. 

Proces weryfikacji transakcji podlegających obowiązkom z zakresu cen transferowych przysparza podatnikom licznych trudności praktycznych, a mniej oczywiste transakcje, w szczególności te związane z operacjami na udziałach, restrukturyzacjami, ale także np. przejęciem długów czy wymianą walut są przez nich niejednokrotnie pomijane, co może wiązać się z zarzutem niekompletności przygotowywanych dokumentacji. Wyroki takie jak przytoczone powyżej, choć z jednej strony stanowią pewną wskazówkę interpretacyjną, z drugiej strony jednak jeszcze bardziej utrudniają poruszanie się w granicach już i tak niejasnej definicji transakcji kontrolowanej, wskazując na kolejny przykład transakcji, która, na pierwszy rzut oka, nie powinna zostać uznana za transakcję kontrolowaną.